Het verzet van actieve stilte

Op zondag 26 oktober 2025 is er de Dag van de stilte. Die dag kan een uitnodiging zijn om de stilte in jezelf te zoeken. Soms denk je bij stilte vooral aan de afwezigheid van iets, afwezigheid van lawaai of drukte. Alsof stilte het ‘andere’ is, de ‘niet-plek’, iets dat passief is. Maar misschien kun je dat beeld omdraaien, waarbij stilte geen vluchtheuvel maar een punt van vertrek wordt.

Anders naar stilte kijken

De Dag van de stilte kan een moment zijn om anders naar stilte te kijken. Er zijn immers veel stiltes, met telkens een verschillende betekenis. Vanuit het besef van de vele mogelijke stiltes, kan het de moeite zijn om op de Dag van de stilte aandacht te geven aan de betekenissen en kansen van maatschappelijke stilte. In het besef van de met geweld afgedwongen stilte rust immers de mogelijkheid van verzet. Verzet als een manier van zijn, verzet van de ‘mens in opstand’, zoals we die leerden kennen bij Albert Camus.

Je moet vandaag de dag niet ver kijken om machthebbers te zien die een stilte willen opleggen (‘silencing’). De Amerikaanse president Trump zet militairen in tegen zijn eigen burgers en herinterpreteert vrije meningsuiting als zijn eigen alleenrecht om te spreken en om iedereen te kwetsen en te vernederen. Ambtenaren van departementen van milieu en energie mogen woorden als klimaatverandering en emissies niet meer gebruiken. Websites met objectieve klimaatinformatie worden gesloten. De president gooit de grondwet steeds meer bewust overboord en wil dat Justitie een instrument wordt voor zijn persoonlijke wraak tegen ieder die ooit niet zweeg en opkwam tegenover zijn corruptie en machtsmisbruik. Hij creëert een cultuur van angst die burgers wil doen zwijgen, zodat er alleen nog het lawaai van de grote leider overblijft.

In eigen land zien we hoe regeringen de internationale solidariteit afbouwen. Die mensen ver weg die daardoor getroffen zijn, hoor je niet hier. Die middenveldorganisaties die een stem willen zijn voor mensen uit het Globaal Zuiden verliezen hun middelen, zodat ze wel zullen moeten zwijgen, denkt men. Organisaties die subsidies krijgen, mogen dat geld niet meer gebruiken om juridische procedures te beginnen tegen de regering. Als regeringen zich altijd houden aan hun eigen wetten en aan de grondwet zou er geen reden zijn om juridisch lawaai te maken. Maar het is blijkbaar gemakkelijker om maatschappelijke stilte af te dwingen.

De stilte van het niet weglopen

Een uitweg uit die negatieve opgelegde maatschappelijke stilte bestaat in het bewust toelaten van een vorm van positieve stilte. De stilte die nodig is om echt te laten doordringen wat er staat in de klimaatrapporten. De stilte van het niet weglopen voor de vaststelling dat al zeven van de negen planetaire grenzen overschreden zijn. De stilte van het niet wegbrullen of weglachen van elke oprechte discussie over de spirituele leegte van een verspillende en ziekmakende consumptiecultuur. De stilte die we zouden kunnen gebruiken om in te zien dat de grote uitdagingen op het vlak van mentaal welzijn niet zomaar gelijkstaan aan een vorm van individueel ‘falen’ of onvoldoende ‘geactiveerd’ zijn. We krijgen steeds weer ingelepeld dat stilstaan achteruitgaan is en geven onszelf dus niet de kans om te vragen of de dingen die we doen nog wel kloppen, of ze ons vervullen met innerlijke vrede. Misschien zien we zelfs de absurditeit niet meer van wat we als ‘normaal’ zijn gaan beschouwen. Misschien zien we niet eens dat we op The Road to Nowhere zitten, omdat we te bang zijn om even stil te staan en te beseffen hoe moe en eenzaam we eigenlijk echt zijn diep vanbinnen.

Enkele van de grootste machthebbers van deze tijd zitten in een categorie van gevaarlijke persoonlijkheden. Zij hebben alle belang bij een stilte van het verzet, door een afgedwongen zwijgen en het creëren van een cultuur van angst en willekeur. Ze ondergraven de wetenschap, proberen de democratische burgercultuur te fnuiken, ondermijnen het begrip waarheid zodat alleen nog de hunne overblijft. Maar het is niet omdat je het praten over de klimaatontwrichting verbiedt dat het probleem op magische wijze verdwijnt, integendeel. Als je tegelijk de internationale solidariteit afbouwt, het klimaatbeleid ontmantelt, en de grenzen probeert te sluiten hoop je misschien dat de harde werkelijkheid van ecologische ontwrichting en toenemende ongelijkheid zal zwijgen, maar het tegendeel is waar.

Het verzet van een ‘actieve stilte’

Net daarom is het de moeite dat we ons oefenen in het verzet van een ‘actieve stilte’, een vorm van ‘stilte in de storm’. Die kan bestaan in het heroveren van vrije mentale ruimte, niet in beslag genomen door onvrij makende consumptiedwang. Die kan groeien in burgerschap dat niet buigt voor het lawaai van groeiend autoritarisme. Die kan aarden in het ‘risico van de empathie’ met mensen die in gammele bootjes de oceaan oversteken of met onze nog niet geboren kleinkinderen die zonder onze actie in een onleefbare wereld terecht zullen komen. Die kan uiting geven aan een actieve hoop. Hoop krijg je niet van iets of iemand anders, hoop ben je, door te handelen in de wereld. Je hebt een vorm van actieve innerlijke stilte nodig om te weten dat je niet wilt zwijgen, om rechtop te blijven staan, ook in moeilijke tijden en mee te zingen met “We shall not be moved”, een lied dat bekend werd in de strijd van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Dit is misschien een hoop tegen beter weten in, een hoop zonder optimisme, maar het is tegelijk een hoop die zich niet laat kleineren door verlammend cynisme en gevaarlijk machtsmisbruik.

Jan Mertens, voor Waerbeke vzw