De contemplatieve jurist

Voor veel juristen is het professionele leven een uitdaging. Werken tegen deadlines, snel je weg vinden in een hypercomplexe, voortdurend evoluerende wetgeving, voldoen aan de hoge eisen van cliënten en opdrachtgevers, en – voor wie zelfstandig werkt – proberen voldoende inkomsten of winst genereren. Voorwaar geen sinecure. Stress loert voortdurend om de hoek. Uit studies blijkt dat vooral advocaten kampen met een zeer hoge werkdruk. Zij ondervinden moeilijkheden om het werk te combineren met het privéleven. Ook voor rechters ligt de lat zeer hoog. Zowel het aantal dossiers dat zij moeten afhandelen als de maatschappelijke kritiek op hun werk, nemen gaandeweg toe. Dat zij ten prooi kunnen vallen aan burn-out of andere vormen van psychische druk of depressie wekt weinig verwondering. Het is wellicht geen toeval dat het eerste, voor juristen bedoelde, op mindfulness gebaseerde stressreductieprogramma al in 1989 door de Amerikaanse hoogleraar Jon Kabat-Zinn werd aangeboden aan Amerikaanse rechters. Sindsdien vonden mindfulness en contemplatieve praktijken zeer geleidelijk aan ingang in de juridische wereld.

Vooral de Verenigde Staten vervullen op dit punt een voorttrekkersrol. Wellicht is hun rechtssysteem, dat gericht is op bikkelhard procederen, daar niet vreemd aan. Het aantal initiatieven en organisaties dat zich op een of andere manier inlaat met contemplatieve praktijken in de juridische wereld kende in elk geval een hoge vlucht. In 2010 namen 185 advocaten, rechters, docenten en studenten deel aan een congres over contemplatieve praktijken dat de Berkeley Law School van de Universiteit van Californië organiseerde. Een deel van hun tijd spendeerden zij aan het bijwonen van lezingen, een ander deel aan meditatie, aan het bij elkaar zitten in stilte. Intussen wordt aan ruim twintig Amerikaanse rechtenfaculteiten mindfulness aangeboden, onder meer in de vorm van verplichte of facultatieve cursussen en workshops. De literatuur over contemplatieve praktijken in de juridische wereld nam er een hoge vlucht.

De laatste jaren deden ook in Europa contemplatieve praktijken hun intrede in de juridische wereld. Mindfulness kreeg een vaste plek in verschillende advocatenkantoren. De universiteit van Amsterdam ontwikkelde een cursus ‘Mindfulness in het recht’. Hij wordt aangeboden aan rechtenstudenten en aan juristen die werkzaam zijn als advocaat of in het bedrijfsleven.

Uiteraard is mindfulness niet voor iedere jurist aantrekkelijk. Er zijn verschillende wegen om op een ontspannen, aandachtige en bewuste manier in het ‘hier en nu’ te gaan staan. Mindfulness is er slechts één van. Maar wie er zich door aangesproken voelt, kan er veel baat bij hebben. Mindfulness biedt een aantal voordelen die speciaal in de rechtspraak van belang zijn. Zoals eerder vermeld, moeten nogal wat juristen kunnen omgaan met stress. Op dit punt heeft mindfulness haar verdiensten bewezen. Die stressreductie blijkt in de praktijk overigens de belangrijkste reden waarom steeds meer juristen zich openstellen voor mindfulness. Maar er zijn nog enkele andere goede redenen. Mindfulness is immers een methode om aandacht te leren schenken aan eigen gedachten, emoties en lichamelijke gewaarwordingen. Op die manier kunnen de zelfkennis en het zelfbewustzijn toenemen. Hiervan kan het belang voor juristen, die zich vaak in emotionele conflictsituaties moeten bewegen, nauwelijks worden overschat.

Een beter zicht op de eigen aannames, attitudes, intenties, manieren van denken… laat toe dat je een oordeelkundiger antwoord kunt geven op wat een situatie vereist, veeleer dan automatisch en onbewust te reageren op wat zich voordoet. Door mindfulness verwerf je meer keuzevrijheid over hoe je best oordeelt of handelt naar aanleiding wat er zich voordoet of afspeelt. Dit kan leiden tot een optimalisering van de uitoefening van je professionele taak. Dit is niet alleen goed voor jezelf als juridische professional, maar ook – én vooral – voor iedereen die bij een procedure is betrokken. En is een verlangen naar maatschappellijke dienstbaarheid niet datgene wat sommige jongeren ertoe heeft aangezet om rechten te gaan studeren?

Heel wat juristen treden in het kader van hun beroepsuitoefening op een of andere manier in relatie met anderen: met de cliënt of opdrachtgever, met de andere partij(en), met rechters… Mindfulness laat toe om zich ten volle bewust te worden van de ander en beter zorg te dragen voor de relatie met die ander. Het bevordert empathie, luisterbereidheid, mededogen en vriendelijkheid. Dit is niet alleen goed voor de betrokken jurist, maar voor allen met wie hij te maken heeft. De belangen van de eigen cliënt kan je vaak beter dienen als ook voldoende rekening wordt gehouden met die van de anderen. Het juridische werk komt immers voor een groot stuk neer op het vinden van bruikbare, duurzame oplossingen voor allerlei problemen. Bovendien laat het zich aanzien dat oplossingen duurzamer zijn als de verstandhouding met de ander (zo) goed (mogelijk) is en blijft.

Juridisch werk bestaat zeker niet alleen uit procederen of adviseren. Er wordt ook veel onderhandeld. In de loop der jaren werden heel wat theorieën en modellen ontwikkeld om goed te onderhandelen. Wie wil, kan zich trainen in deze vaardigheid. Maar uit de praktijk blijkt dat het niet altijd volstaat om goed te onderhandelen. Inzicht hebben in een model garandeert nog niet dat je die in de praktijk op een vruchtbare manier kunt hanteren. Want wie onderhandelt, ‘neemt zichzelf mee’. Obstakels en valkuilen die te maken hebben met de eigen persoonlijkheid, kunnen behoorlijk in de weg zitten. Een te sterke gerichtheid op zichzelf, zich laten beheersen door emoties, een gebrek aan concentratie, te weinig aandacht schenken aan de emoties van de ander… vormen allemaal een risico om onderhandelingen te laten mislukken. Ze kunnen ook in de weg staan om tot een gedegen onderhandelingsresultaat te komen. Mindfulness helpt om deze hindernissen beter te nemen. Aan de universiteit van Harvard kreeg mindfulness zelfs een plek in het onderzoek naar de theorie en de praktijk van het onderhandelen.

Je hoort wel eens de kritiek dat juristen onvoldoende ethisch handelen. Voorbeelden die tot de verbeelding spreken zijn er genoeg, zoals het recht dat als een middel wordt ingezet om via het aanwenden van procedurefouten de verdachten van een misdrijf (voorlopig) op vrije voeten te krijgen, of het recht dat wordt gehanteerd als instrument om belastingen te ontwijken. Strikt juridisch kan dit allemaal, maar maatschappelijk stuit het op ongenoegen en onbegrip. We bevinden ons hier echter op een delicaat terrein. Met bepaalde verworvenheden van de rechtsstaat – zoals de rechten van verdediging tijdens een strafprocedure – wordt best niet te lichtzinnig omgesprongen. Anderzijds houdt het inzetten van het recht om bepaalde doeleinden te bereiken, zonder zich iets gelegen te laten liggen aan het ethische gehalte van die doeleinden, ook gevaren in. De rechtvaardigheid van bepaalde beslissingen wordt in vraag gesteld. En in het slechtste geval komt de geloofwaardigheid van het rechtssysteem hierdoor onder druk te staan. Vandaar dat het nuttig en zinvol is als juristen zich afvragen of hun manier van werken ook vanuit moreel oogpunt voldoende verdedigbaar is. Vanzelfsprekend is het moeilijk om op ethische vragen een zwart-wit antwoord te geven, maar de ethische afweging maken is op zich al een pluspunt. Een van de voordelen van mindfulness is dat zij de competentie versterkt om oordeelkundig te redeneren en op basis hiervan ethisch te beslissen en te handelen. Mindfulness helpt je om vrij algemeen aanvaarde waarden en standaarden – zoals respect, eerlijkheid en wederkerigheid – te onderschrijven.

In de juridische wereld zijn grote veranderingen gaande. De manier waarop juristen moeten werken in een geglobaliseerde wereld met zeer mondige cliënten, is volstrekt onvergelijkbaar met die van pakweg twintig jaar geleden. Juristen staan voor de vraag hoe zij hun beroep naar best vermogen kunnen en willen uitoefenen, hoe zij zo dienstbaar mogelijk kunnen zijn aan hun cliënten én aan de samenleving. In de hectiek van het dagelijkse professionele leven loont het de moeite om hierbij toch voldoende stil te staan. Of beter: stil te zijn. Opdat antwoorden vanuit hoofd én hart kunnen opborrelen. Opdat er ruimte ontstaat om die antwoorden te beluisteren.